جزیره خارگ از عصر باستان تاکنون دارای حیات مستمری بوده است. این «در یتیم» که سده‌ها به غوص مراویدش در زمانه خویش شهره بود، در تاریخ معاصر و به موازات تحولات صنعتی جهانی بار دیگر با «طلای سیاه» اعتباری دوباره یافت.
کتاب «تاریخ جزیره خارگ؛ تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جزیره خارگ در پرتو صنعت نفت» چهارمین کتاب از مجموعه مطالعات خلیج فارس است که از سوی نشر سنگلج با همکاری انجمن ایرانی تاریخ منتشر شد. این کتاب به کوشش حسن الهیاری و محمدرضا دشتی‌زاده به چاپ رسیده است.
جزیره خارگ یکی از مهم‌ترین جزایر خلیج فارس همواره در طول تاریخ معاصر به عنوان یک نقطه کانونی در صنعت نفت و انرژی شناخته شده و البته این جدا از دیگر نقش‌هایش در تاریخ ایران است. هرچند به این سابقه تاریخی و اهمیت جزیره در حوزه تجارت و مبادلات اقتصادی پیش از استقرار صنعت نفت کمتر توجه شده است.
تاریخ پرفراز و نشیب خارگ از عصر باستان
جزیره خارگ از عصر باستان تاکنون دارای حیات مستمری بوده است. این وضعیت دست کم پیامد موقعیت جغرافیایی ویژه و داشتن منابع آب شیرین است. اهمیت این منابع را می‌توان در قیاس با دیگر جزایر خلیج فارس درک کرد. این «در یتیم» که سده‌ها به غوص مراویدش در زمانه خویش شهره بود، در تاریخ معاصر و به موازات تحولات صنعتی جهانی بار دیگر با «طلای سیاه» اعتباری دوباره یافت. هر چند این بار مطاعش چنان بود که جزیره را در اوج، به وادی جنگ کشاند و خاکستر مرگ بر آن پاشید. جزیره اما پس از ۸ سال جنگ، چون ققنوس از میانه آتش و خاکستر برخاست و تا اکنون به تکاپوی خود ادامه می‌دهد.
این تاریخ پرفراز و نشیب، هیات مدیره انجمن ایرانی تاریخ را برآن داشت تا با برگزاری دومین همایش تاریخ صنعت در جزیره خارگ، توجه اصحاب تاریخ را متوجه نقش بی‌بدیل این نقطه از خاک پرگهر ایران کند. این کتاب که مجموعه‌ای از مقالات علمی برگزیده همایش ملی تحولات اجتماعی و اقتصادی جزیره خارگ در پرتو صنعت نفت است، محصول تلاشی است که در ۱۵ دی‌ماه ۱۴۰۲ خورشیدی مصادف با روز جزیره خارگ به بار نشست. رویدادی که برای نخستین بار در این در یتیم خلیج فارس برگزار شد.
آنچه در این کتاب آمده، آثار علمی برگزیده همایش ملی «تحولات اجتماعی و اقتصادی جزیره خارگ در پرتو صنعت نفت» ذیل دومین همایش از سلسله همایش‌های تاریخ صنعت در ایران است که از مرحله ارسال چکیده آثار تا متن کامل مقاله، مبتنی بر چارچوب تعریف شده همایش و براساس معیارهای علمی، سه بار مورد ارزیابی قرار گرفته است.
موقعیت خارگ در قرون نخستین اسلامی
مقاله‌ها با توجه به محورهای همایش به پنج فصل تقسیم شده است. در فصل نخست، تاریخ، جغرافیا و موقعیت ویژه این جزیره در قرون نخستین اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. در فصل دوم تحولات این جزیره در موقعیتی مهم مبتنی بر توجه اروپاییان به این منطقه از دوره صفویه تا پایان دوره قاجار بررسی شده است.
فصل سوم به تحولات جزیره از ابتدای دوره پهلوی تا استقرار صنعت نفت، در ابعاد مختلف و بنابر آثار دریافت شده اختصاص داده شده تا درک درستی از دوره صنعتی شدن جزیره فراهم شود.
فصل چهارم که محور اصلی این رویداد علمی بود، شامل مقالاتی از این دوره مهم جزیره خارگ یعنی دوره استقرار و تحولات صنعت نفت است. این جزیره در اوج شکوفایی صنعت نفت با جنگ ویرانگر ایران و عراق مواجه شد که شاید بتوان گفت یکی از کانون‌های اصلی جنگ بود. این رویداد در بستر تحولات اقتصاد جهانی نقش جزیره را دچار تغییراتی کرد که تا هنوز نیز ادامه دارد.
فصل پنجم به آثاری در باب وضعیت جزیره در دوره جنگ تحمیلی و پس از آن اختصاص یافته است. پایان‌بخش این فصل و مجموعه مقاله ارزشمند «خارگ در تاریخ جهانی انرژی؛ از انقلاب صنعتی دوم تا چهارم» است که ناظر به تغییر نگاه جهانی به مقوله انرژی و نوعی آینده‌پژوهی درباب دوران پساجنگ در این جزیره است.
بخش‌های پنج‌گانه کتاب و مقاله‌ها
خارگ در نخستین سده‌های اسلامی، مکان‌گزینی جزیره خارگ توسط فرق دگراندیش شیعه در قرون اولیه اسلامی، بررسی وضعیت اجتماعی و اقتصادی جزیره خارگ در قرون نخستین اسلامی، واکاوی حضور اروپاییان در جزیره خارگ، افول و غروب هلندی‌ها در حزیره خارگ، اهمیت راهبردی جزیره خارگ در سیاست استعماری انگلستان در قبال خلیج فارس در قرن نوزدهم میلادی، خارگ در دوران زمامداری رضاشاه با تکیه بر مناسبات شرکت نفت انگلیس و ایران، موقعیت جغرافیایی خارگ و تغییر و تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن در دوره رضاشاه، جزیره خارگ تبعیدگاه مبارزان سیاسی دهه سی، تحلیل کارکرد تبعیدگاهی جزیره خارگ در دوره پهلوی، شورش تبعیدیان خارگ در هنگامه ملی شدن نفت، موطن ناخدایان نگاهی به دو روایت تاریخی از جزیره خارگ، نگاهی بر اقدامات دولت مرکزی و شرکت نفت ایران و انگلیس در جزیره خارگ در دوره معاصر بر اساس اسناد و مدارک آرشیوی برخی از مقالات کتاب را دربردارد.
ارزیابی عملکرد دولت پهلوی در توسعه اسکله و سکوهای نفتی در خارگ، صنعت نفت و تاثیر آن بر جغرافیای تاریخی جزیره خارگ با تکیه بر مکتب چشم‌انداز، تاثیر رونق صنعت نفت بر توسعه مدارس جدید در جزیره خارگ، نقش صنعت نفت خارگ در توسعه درآمدهای عمومی حکومت پهلوی طی برنامه‌های عمرانی سوم تا پنجم توسعه، نقش خارگ و ماهشهر در پیدایی دولت نفتی رانتی و استمرار نابرابری‌ها، پیامدهای وقوع جنگ بر صادرات نفت و راهبردهای امنیتی-نظامی ایران در قبال صنایع نفتی جزیره خارگ، جزیره خارگ و صادرات نفت ایران در دوران جنگ تحمیلی، خارگ جزیره نفت و آفتاب (مطالعه تطبیقی موقعیت کننونی جزیره خارگ و بندر صُحار عمان، خارگ در تاریخ جهانی انرژی (از انقلاب صنعتی دوم تا چهارم) از دیگر مقاله‌های این کتاب است.
دست‌اندرکاران کتاب بر این باورند که با همه اشکالات و کمبودهای احتمالی، این رویداد علمی و این مجموعه تکاپوی مقدماتی بود بر رای درک جایگاه تاریخی جزیره خارگ در دل خلیج فارس که امید است با تداوم آن در این جزیره و دیگر جزایر این پهنه آبی، علاوه بر درک شرایط پیشینی به الگویی برای استفاده بهینه از این موقعیت‌های جغرافیایی ختم شود.